پیشینه شب یلدا:

هزاران سال پیش، ایرانیان به گاه‌شماری خورشیدی دست پیدا کرده و دریافته بودند که از آغاز دی ماه، روزها به تدریج بلندتر و شب ها کوتاه تر می شود و خورشید هر روز بیش تر در آسمان می‌ماند و نور و گرمی می‌پراکند.

از این رو در پایان آخرین شب پاییز (درازترین شب سال) و سپیده دم نخستین روز زمستان، برآمدن «نخستین پرتوهای خورشید تابان» را که «مهر» می نامیدند، به عنوان لحظه «زایش  مهر» جشن می‌گرفتند که بعد ها جشن «یلدا»  و یا جشن «شب چله»نامیده شد و تا امروز باقی مانده است.

شب چله:

ایرانیان باستان، گاه‌شماری خود را بر اساس چهل روز، چهل روز تقسیم کردند. در فرهنگ ایرانیان و نیاکان ما عدد چهل قداست خاصی دارد.

واژه‌های «چله نشستن»، «چل چلی» و در طبرستان واژه‌های «پیرا چله،‌ گرما چله» نشانه اهمیت این عدد در میان فرهنگ ایرانی است. آنها در اصل ماه را به چهل روز تقسیم کردند و نه ماه داشتند. اما پس از مدتی این روزها به سی روز تغییر پیدا کرد و ماه سی روزه شد.

همچنین از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه را  که ۴۰ روز است «چله بزرگ» می‌نامیدند و از دهم بهمن ماه تا بیستم اسفند ماه را  نیز «چله کوچک» می‌خواندند.

باتوجه به گرد هم آمدن اعضای خانواده ها و دوستان و آشنایان در شب یلدا درخانه های یکدیگر و گذراندن آخرین شب پاییز که با آغاز چلّۀ بزرگ زمستان مطابقت دارد، به همین سبب «شب چلّه» نیز نامیده می شود.

یلدا در لغت:

یلدا یک واژۀ سُریانی به معنای میلاد و تولد است. شب یلدا شب تولد خورشید، نماد و مظهر میترا(ایزد مهر) است.در باورهای پیشینیان، خورشید در واپسین شب پائیز، یعنی آخرین شب ماه آذر، زاده می شود و در نخستین روز دی ماه از فصل زمستان طلوعی تازه دارد.

رسم فال گرفتن در شب یلدا:

اگر رسم ها و آیین های دیگر یلدا را میراثی از فرهنگ چند هزار ساله بدانیم، گرفتن فال حافظ در شب یلدا در سده های اخیر به رسم های شب یلدا افزوده شده است.

آجیل شب یلدا:

آجیل شب یلدا برخلاف شب عید، آجیل شیرین است. در گذشته خوردن میوه هایی چون هندوانه، خربزه، انار، انگور و آجیلی که شامل گندم و نخود برشته و تخمه هندوانه، کدو، بادام، پسته، فندوق، کشمش، انجیر و توت خشک بود در شب یلدا استفاده میشد که همگی جنبه نمادی داشتند و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی بودند.

پیوند یلدا با تولد مسیح:

ایرانیان در گذشته، نخستین روز دی ماه آغاز فصل زمستان را روز تولد خورشید و برابر با ۲۱ ماه دسامبر می دانستند و شب آن روز(شب یلدا) را جشن می گرفتند. این روز، روزی مقدس برای میترا پرستانی شد که در سرزمین روم زندگی می کردند.

اما در سدۀ چهارم میلادی با یک اشتباه در گاه شماری(بر اثر اشتباهی که در محاسبه ی کبیسه ها رخ داد)  تولد میترا یا مهر را در ۲۵ دسامبر ثبت کردند .

بنابر باورِ تاریخی برخی از دانشمندان، جشن میلاد مسیح (نوئل) را در اصل جشن ظهور میترا (دهخدا، ذیل «یلدا») و به احتمال فراوان مسیح را جلوه ای از ایزد میترا دانسته اند. قدمای ما نیز بنا بر استدلال بالا، به پیوند .

یلدا با تولد مسیح یا مهر قایل بودند. بعدها هم میلاد مهر«نجات دهنده» را به حضرت عیسی مسیح « نجات بخشنده» منتسب کردند و آن را جشن گرفتند

*ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه«میلاد اکبر» شب یلدا، شب آغاز فصل زمستان را مطابق با بیست وپنجم کانون اول، ماه سوم سُریانی(نام یکی از اقوام سامی نژاد باستانی که زبان و خط آنها نیز به نام سُریانی معروف است) وشب «عید میلاد مسیح» در مذهب رومیان دانسته است.

*بهروز در کتاب  تقویم و تاریخ زمان، زادن ایزد مهر را در ماه دی و برابر با یک شنبه ۲۵ ماه دسامبر میلادی، روزی که درآن مسیحیان میلاد حضرت عیسی را عید می گیرند، دانسته است.

ایرانیان از قدیم به داشتن جشن های گوناگون و فراوان شهره بوده اند. شب یلدا بلند ترین شب سال و یکی از بزرگترین جشن ایرانیان است که هنوز زنده و پابرجاست . استمرار و ادامه برگزاری این جشن و جشن هایی مانند آن نشانه پیوند ناگسستنی ایرانیان امروز با فرهنگ نیاکانشان است.